“Verder is het in het Duits vaak grammaticale noodzaak hulpwerkwoorden achter het voltooid deelwoord te plaatsen. Wie dat in het Nederlands, waarin het vrijwel nooit nodig is, slaafs ook doet, produceert lelijke, slappe zinnen: niet fout, maar wel germanistisch.” Deze zin staat in een recensie van Andreas Burnier, opgenomen in de bundel De Zwembadmentaliteit (1979), die ik deze week las. Hij staat in een alinea waarin ze valt over de kwaliteit van een vertaling uit het Duits. Nou was Burnier natuurlijk geen taalkundige, maar ik val hier dan wel weer over.

Volgorde

Burnier heeft het hier over zinnen als: ‘Ik weet niet wie het gedaan heeft / heeft gedaan.’ Veel mensen twijfelen over de juiste volgorde van de werkwoorden aan het eind van die zin. Dat is heel simpel: in verreweg de meeste gevallen zijn beide volgordes juist, en is het een kwestie van persoonlijke voorkeur welke je kiest. Beide volgordes komen ook al eeuwenlang in het Nederlands voor, hoewel daarbij wel regionale verschillen zijn. Ruwweg komt de volgorde heeft gedaan wat vaker voor in het midden en westen van het land, en gedaan heeft wat meer in het noordoosten en zuidwesten. Deze laatste volgorde is bovendien inderdaad de standaardvolgorde in het Duits; maar er zijn geen aanwijzingen dat het in het Nederlands een germanisme is.

Rood en groen

De verschillende volgordes worden door taalkundigen ook wel de rode (heeft gedaan) en de groene (gedaan heeft) volgorde genoemd. Die benamingen komen van dialectkaarten uit de jaren 50 van de taalkundige Anita Pauwels, die met die kleuren op een kaart van Nederland aangaf waar zij welke volgorde aantrof. Dit is ruim voordat Burnier haar kritiek opschreef; ze had dus beter kunnen weten. Hoewel, ik kom nog steeds regelmatig mensen tegen die ‘op school hebben geleerd’ dat het voltooid deelwoord altijd eerst komt, en dat de andere volgorde uit het Duits komt. Het is kennelijk een hardnekkig misverstand.

Uitzondering

Er zijn trouwens zinnen waarin de volgorde wél uitmaakt. Dat zijn zinnen waarin het voltooid deelwoord eigenlijk meer een bijvoeglijk naamwoord is, zoals in: ‘Veel mensen vinden dat kinderen tegenwoordig erg verwend zijn.’ Als je daar de twee laatste woorden omdraait verandert de betekenis van de zin.

Meer weten?

Wil je meer weten over woordvolgorde? Volg dan een Opfristraining grammatica en leestekens.