Tip van een makelaar: ‘Voorkom dat er geen onnodig speelgoed in de tuin ligt.’ Of op een website voor het plannen van je bruiloft: ‘Hoe voorkom je dat gasten geen foto’s van jullie plaatsen op Facebook?’ Ik vermoed sterk dat hier het tegenovergestelde staat van wat de schrijver bedoelde. Dubbele ontkenningen zijn vaak lastig. Ze zijn niet altijd fout, maar wel vaak lastig. Hoe zit het nou?

Werkwoorden met ontkenning

In het Nederlands kunnen we op verschillende manieren iets ontkennen. Het duidelijkst doen we dat met woorden als niet en geen. ‘Ik hou niet van koffie’, ‘Met hem kun je geen afspraken maken; hij zegt altijd af.’ Een tweede manier is het gebruik van het voorvoegsel on-. Daarmee maak je iemand in plaats van ‘handig’ opeens ‘onhandig’. Maar er zijn ook werkwoorden die al een negatieve betekenis in zich hebben. Voorkomen is er daar een van; dat betekent (onder meer) ‘ervoor zorgen dat iets niet gebeurt’. Een ander voorbeeld is natuurlijk ontkennen: ‘zeggen dat iets niet zo is’. Als je zulke werkwoorden in een zin zet, dan heeft die zin dus al een negatieve betekenis: ‘Op deze manier voorkomen we dat het rommelig wordt’ betekent ‘Op deze manier zorgen we ervoor dat het niet rommelig wordt.’ En denk ook aan ‘De verdachte ontkent elke betrokkenheid bij de overval.’ Voeg je hier nog een ontkennend element aan toe, dan wordt het geheel juist weer positief: ‘Op deze manier voorkomen we dat het niet rommelig wordt’ betekent dus ‘Op deze manier zorgen we ervoor dat het niet niet rommelig wordt’, dus juist wel rommelig.

Twee keer min is plus

In de wiskunde geldt de regel: twee keer min is plus. En vaak geldt dit inderdaad ook in de taal, zoals ik hierboven liet zien: een zin met dubbele ontkenningen zijn juist positief. Dat is ook zo in een zin als ‘Het is niet zo dat we vinden dat het verbod niet ingetrokken moet worden.’ Op de betekenis van deze zin zul je even moeten puzzelen. Veel duidelijker is ‘We vinden dat het verbod ingetrokken moet worden.’ En dat is precies het nadeel (en soms de bedoeling) van zulke zinnen: het is veel lastiger te bepalen wat de betekenis is. In sommige situaties is dat voor een spreker of schrijver misschien heel handig, maar voor een lezer is het bijna nooit prettig. En je lezer, die is veel belangrijker dan jijzelf. Met een dubbele ontkenning maak je je zin vaak lastig te begrijpen, waardoor je boodschap minder goed overkomt.

Wél dubbele ontkenningen

Toch gaat die stelregel ’twee keer min is plus’ in de taal niet altijd op. Dat iets ‘niet onwaarschijnlijk’ is is niet per se hetzelfde als ‘het is waarschijnlijk’. Deze vorm van dubbele ontkenningen (de combinatie van niet of geen met het voorvoegsel on- wordt ook vaak als stijlmiddel gebruikt om een understatement of ironie aan te geven. ‘Mijn neef is niet onhandig met computers.’ Een bekend voorbeeld uit de spreektaal is ook de combinatie nooit geen. Mensen zeggen nog weleens dat dit ‘altijd wel’ betekent, maar zo wordt het in elk geval niet gebruikt. De spreker geeft hier eigenlijk altijd een versterking van de ontkenning mee. Iemand die zegt: ‘Ik drink nooit geen koffie’, zal niet bedoelen dat zij altijd koffie drinkt.

Meer weten?

Meer leren over formuleringen? In een training Efficiënt Schrijven komt dit ook aan bod.